मिथिला नगरी घुम्दा

कार्यक्रमको शिलशिलामा हाम्रो टोलीसहित मिथिला नगरी पुगे ४ दिनको लागि। म त्यहाँ दोश्रो पल्ट पुगेको भएपनि प्रमुख-प्रमुख थलोहरुमा पुग्न अझै सकिएन। जति ठाउँमा पुगे ती सबै कुनै न कुनै ऐतिहासिक महत्व बोकेका स्थलहरु थिए। लिएर गएको मुख्य कामको अलावा जनकपुरको जानकी मन्दिर, धनुषाको यदुकुहा (जुन नेपालका विभिन्न कालखण्डमा भएका आन्दोलनहरुमा परिवर्तनका लागि ज्यानको आहुति दिएर सहिद हुनेहरुको नगरीको रुपमा परिचित छ), महोत्तरीको जलेश्वरमा पुगियो। तिनै ठाउँका केहि तस्बिरहरु:
सुन्दर मिथिला कलामा महिला)

(प्रायजसो भित्तामा देखिने मिथिला चित्रकलाको नमुना)

केहि महिना अघि पहिलोपल्ट छोटो समयको लागि जनकपुर पुग्दा त्यहाका भित्ताहरुमा मिथिला कलाको रुप देखे। ती कलामा भरिएका रंग, तीनको सुन्दरता र सरलता, जो सुकैले बुझ्न सकिने आकृतिहरुले मन तान्यो। प्रायजसोको घरका भित्तामा त्यस्ता चित्रहरु भरेमा घर खाली नहुने पुरानो जनविश्वास रहेछ। चित्रहरुमा मिथिला संस्कृति, जनजीबन, महिलाका दिनचर्या, पशुपन्छी, जनावर आदिलाई उतारिएको देख्न सकिन्छ।

(प्रख्यात जानकी मन्दिर)

(जानकी मन्दिरको भित्रपट्टी राम-जानकीको मुर्ति रहेको मन्दिर)

जनकपुरमा प्रसिद्ध जानकी मन्दिरको साथै राम मन्दिर, जनक मन्दिर रहेका छन्। लक्ष्मण मन्दिर भने जानकी मन्दिर प्रांगणमै रहेको छ। मुगल शैलीमा बनाईएका यी मन्दिरहरु आकर्षक छन्। मिथिला नगरीमा मन्दिरका साथै मस्जितहरु पनि थुप्रै रहेका छन्।

(धनुषाको यदुकुहामा निर्मित महिला सहिद स्मारक पार्कमा स्थापित सहिदहरुको अर्धकद शालिक)

२०४७ जेठ ९ मा गिरिजा प्रा. कोइरालाद्वारा सिलान्यास भै २०५५ कार्तिक २३ मा मनमोहन अधिकारीद्वारा अनावरण भएको यो पार्कमा २०४६ फागुन ९ गतेका दिन सहादत प्राप्त गरेका जानकीदेवी, सोनावातिदेवी, मुनेश्वरिदेवी (भू.पु. सांसद शिवधारी यादवको परिवार), रामनारायण यादव र उदयशंकर मण्डल (कक्षा ९का बिद्यार्थी) को शालिक रहेको छ। त्यस्तैगरी २०२९ असोज १ गते नया शिक्षा योजना २०२८ को बिरुद्धको आन्दोलनमा कामेश्वर मण्डल र कुशेश्वर यादवको सहादत भएको थियो।

(धनुषाको यदुकुहामा पकाईतुल्याई)

(भोजनको लागि लामबद्ध मानिसहरुलाई भोजन बाँड्दै)

(मिथिला भोजन पुरा हुने पर्खाइमा)

घ्यु नराखेसम्म खानथाल्नु नहुने (अर्थात् अपुरो भोजन लिनु हुन्न भन्ने मान्यता हो) र अन्तिममा दहि खाएपछि बल्ल मिथिला भोजन समाप्त हुने संस्कृति रहेछ। आफुलाई त क्या भोक लागेको थियो। भात, दाल र तरुवा राख्नासाथ १ गास त खाई नै हाले। संगैको साथीले भनेपछि सबै परिकार नआउन्जेल अरुहरुले झै पर्खेर बसे। मिथिला भोजनमा जम्मा ६५ परिकार हुन्छ रे। त्यहाँ भने दाल, भात, आलु-पर्बल-भान्टाको बेग्लाबेग्लै तरुवा, तरकारी, २ थरिको अचार, घ्यु, माछा, दहि गरि १२ परिकार खाने अवसर जुर्यो। भोजन पुरा भएपछि त खाने सूरमा नै बितेछ।


(बहिरबाट देखिने महोत्तरीको जलेश्वर महादेव मन्दिर)

(भित्र पसेपछि देखिने जलेश्वर महादेवको लिंग रहेको मन्दिर)

(जलेश्वर महादेव मन्दिरभित्र रहेको शिवलिङ्ग, जहाँ बाह्रैमास पानी उम्रीरहने हुनाले जलमग्न छ। सिङ्गो एउटा ढुंगाबाट बनेको त्यो लिंग मन्दिरमा टासिएको मधुरो फोटोमाबाहेक हेर्ने अवसर जुरेन)

सधैभरी जलैजलमा महादेवको लिंग रहने हुनाले जलेश्वर भनिएको होला भन्ने सामान्य अड्कल लाग्ने गर्छ यो मन्दिरको बारेमा सुन्दा। किम्बदन्तीअनुसार सत्ययुगको अन्त्य र त्रेतायुगको सुरुमा सीता स्वयम्बरको लागि राखिएको धनुले भगवान शंकरले त्रिपुर दग्ध गरे। त्यहिँ त्रिपुर दग्धबाट खसेको ज्वाला राबा नदीमा खसी भित्रभित्रै जलेश्वरमा पुग्यो र ज्वालेश्वर महादेवको उत्पति भयो। ज्वालाबाट जाला, जल हुदै अन्त्यमा जलेश्वर हुन पुग्यो। बि.स. १८६९ मा गिर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको पालामा मन्दिरको नियमित पूजापाठ संचालनको लागि ताम्रपत्र प्रदान भयो। बि.स. १९९६ मा तत्कालिन बडाहाकिम जनरल रामशमशेर जबाराले गुफमाथी पुन: मन्दिर निर्माण गराए। जलेश्वर महादेवको लिंग रहेको ठाउँको पानी महिनामा २ पल्ट फाल्ने गरिन्छ। पानी फाल्ने काम महिनाको पहिलो सोमबार प्रकौली ब्यारेकको नेपाली सेनाले गर्छ भने महिनाको अन्तिम सोमबार सशस्त्र प्रहरीको टोलीले गर्छ।

संस्कृति कला प्रदर्शनीका कलाहरु

आज म साथीहरुलाई चित्रकला प्रदर्शनीतर्फ भ्रमणमा लैजादैछु। बबरमहलस्थित कला परिषदका हलका भित्ताभरि किराँत संस्कृतिमा आधारित चित्रहरु झुण्डिएका। जहाँ किराँती सृष्टिकर्ता तथा किराँतीहरुको इष्ट देवता सुम्निमा पारुहाङका अनेक रुप, किराँती रहनसहन, परम्परा, जीवनशैलीलाई चित्रमा उतारिएको देख्न सकिन्थ्यो। असार २५ (जुलाई ९) देखि ३० सम्म उक्त चित्रकला प्रदर्शनी चलेको थियो। २४ जना किराती कलाकारहरुको सक्रियतामा विभिन्न शिर्षकका लगभग ४८ ओटा चित्रहरु प्रदर्शनीमा राखिएको थियो। "किरात ललितकला समाज"ले आयोजना गरेको संस्कृति कला प्रदर्शनीमा राखिएका चित्रहरुले किराँतीहरुको संस्कार/चाड, जनजीवन तथा पृष्ठभूमिलाई जीवित राखेको अनुभूति दिन्थ्यो। किराँतीहरुको नियतिलाई समेत चित्रमा उनिएको देखिन्थ्यो। किराँतीको नियति बनेको लाहुरे संस्कृतिलाई कलात्मक ढाँचामा उतारिएको एउटा कला थियो। त्यसतर्फ इशारा गर्दै कलाकार रतनकुमार राईले आगन्तुक (मलगायत अरु)को राय जान्न खोज्नुभोः 'यो कलाको के माने होला तपाईको नजरमा? किन हुपसियो लगाइयो होला? अथवा यो कलालाई हेर्दा के गर्या होला यस्तो भन्ने होला?' साँच्चै नै प्रदर्शनीमा राखिएका चित्रकलामा धेरै कुराहरु समेटिएको थियो। क्यामेरामा कैद गरेरको चित्रहरुमध्येका केही चित्रहरु हेरौ अहिलेलाई।

ऊन कात्दै गरेको किराती महिला। अहिले राडी पाखी बुन्ने, तान बुन्नेलगायतका किरातीहरुका मौलिक सीपहरु लोप हुँदै गइरहेको अवस्था छ।

कलाकारको सृजनशीलताः रुखको टोड्कामा बसको सुम्निमा।

कलाकार रतन कुमार राई आफ्नो चित्रमा उठेको जिज्ञासाप्रति जानकारी दिँदै।

कलाकारको कलाकारिताः किराती ईष्टदेवता सुम्निमा र पारुहाङ।

यो चित्रमा के देखिन्छ? राम्ररी हेर्नुस् है। घ्याम्पोभित्रको किराती संसार बाहिरी संसारबाट बिल्कुलै बेखबर! बिन्दास घ्याम्पो संस्कृति!

जन्मदेखि मरणसम्मको किराती संस्कारमा नभई नहुने जाँड छान्दै किराती महिला। यो भन्दा माथिको चित्रले किराती संस्कारभित्र झाँगिएको राजनीतिक तथा कुटनीतिक तिक्ततालाई मार्मिक रुपमा उधिनेको छ। तर यो चित्रले किराती मौलिक संस्कारको सुन्दर रुप बोकेको छ।

यो चित्रमा खुट्टा तान्ने प्रवृत्तिलाई कलात्मक ढंगमा देखाइएको छ। र यो प्रवृत्ति हरेक ठाउँ, वर्ग, जाती, समुदायमा पाइन्छ।

नोटः कलाकार स्वयंले माथिका चित्रहरुमा शिर्षक राखेको भएपनि मैले मेरै अनुरुप यहाँ क्याप्सन राखिदिएको छु। उक्त चित्रकला प्रदर्शनीका कलाकारहरुः अर्जुन खालिङ, किरणकुमार सिगु, धनबहादुर याक्खा, रतनकुमार राई, शान्तकुमार राई, प्रतिमा राई, टेकबीर मुखिया,टीकाबीर राई, टारजंग साङपाङ, पूर्णकुमार राई, सञ्जय बान्तवा, नबेन्द्र लिम्बु, दीपेन्द्र राई, रामकुमार चाम्लिङ, विवेक मुकारुङ, टीकामाया राई, मेखबहादुर लिम्बु, रन्जली राई, नारदमणि हार्तम्छाली, नीरबहादुर याक्खा, सिक्तन राई, बिनिता इजम, लेखबिक्रम राई र हेमसेन जबेगू रहेका छन्।

थारु सांस्कृतिक संग्रहालय

केही दिन अघि मात्रै वि.सं. २०५८ मा स्थापना भएको चितवनको बछौलीस्थित 'थारु सांस्कृतिक संग्रहालय'को दृश्यावलोकन गर्ने रहर पूरा गरे मैले। थारु समुदायको आफ्नै पहलमा खुलेको यो संग्रहालयमा थारु जातीको रीतिरिजाव, परम्परा, संस्कार, सांस्कृतिक रहनसहन झल्काउने तथा जीविकोपार्जनसम्बन्धी विभिन्न सामाग्री तथा तस्बीरहरु राखिएका छन्। पर्यटकीय दृष्टिकोणले सौराहा निकै प्रख्यात मानिन्छ र धेरैजसो पर्यटकहरुको गन्तव्य पनि रहने गर्छ। सौराहाको आडैमा या नि कि नजिकै रहेको छ, संग्रहालय। सौराहा पुग्ने आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरुको लागि थारु जातिबारे बुझ्न सो संग्रहालयतिर पनि एकनजर पुर्याउँदा 'पशुपतिको जात्रा सिद्राको व्यापार' भनेझैँ हुन्छ। मैले गर्या नि त्यही हो क्यारे। संग्रहालय चहार्दाखेरी कैद गरेको केही दृश्य म यहाँ राख्न चाहन्छु।सामुन्नेबाट हेर्दा- 'थारु सांस्कृतिक संग्रहालय'।

थारु महिला।

थारु पुरुष।

दैनिक कामकाजमा चलाउने सरसामाग्रीहरु।

जुनसुकै कार्यमा प्रयोग गरिने 'रक्सी' पार्ने भाँडो। (मैले जानेअनुसार त माथीको ढकनी नहुनुपर्ने हो।)

पछाडिपट्टि माछा मारीरहेको मजाको पोष्टर र त्यसैको सामुन्ने माछा मार्न प्रयोग गरिने सामाग्रीहरु।

आजकाल यसको प्रयोग कति हुन्छ कुन्नी? सायद संग्रहालय-तस्बीरलगायतमै सीमित छ कि?

टाँगा।

....................। यसको क्याप्सन हाल्ने जिम्मा साथीहरुमा, है त!


आच्या! लन्ठ्याङलुन्ठुङ हल्लिदैमा १० दिन बितिसकेछ। कुटीमा छिरेपछि छिमेकी साथी दीपकजीको खोजखबर पढ्दा साह्रै खुशी लाग्यो। र, तुरुन्तै केही न केही ठेल्दिउ भन्ने मन भयो। केही दिन अघि मात्रै पुगेर फर्केको चितवनको यही तस्बीरलाई कुटीमा छिराएर म सन्चै छु अहिलेलाई भन्दैछु दीपकजी। तपाईको आत्मीयता र प्रार्थनाप्रति म आभारी हुँदै यस्तो भावना र कामना आयुदारी होस् भन्न चाहन्छु।

राष्ट्रिय नाचघर उद्‌घाटन समारोहका केही दृश्य

दशैको एताउति लन्ठा, रमाइलो खै के के पो भन्नु हौ,को कारणले कुटीमा दीपक जलाउनै सकिन। असोज १८ गते राष्ट्रिय नाचघरको उद्‌घाटन समारोहको केही झलक लिएर म बाँचेकै छु भन्ने पार्नलाई कुटीलाई लटरपटर गरेर लिपपोत गर्दैछु अहिलेलाई।
राष्ट्रिय नाचघरको सामुन्ने टाँगिएको विज्ञापन।

कार्यक्रम शुरु गर्नु अघिको चहलपहल।

अध्यक्ष प्रचण्डद्वारा कार्यक्रममा स्वागत मन्तव्य दिँदै।

बरिष्ठ कलाकार हरिहर शर्माको योगदानको कदर गर्दै अध्यक्ष प्रचण्ड र झलनाथ खनाल।

कलाकारहरु गीत गाउँदै।



तस्बीरः कुटीको साथी 'चिरन मानन्धर'

Get the look- 'The Nature' !

अहिले काठमाडौमा जता हेरेपनि फोहोरैफोहोरको डंगुर छ। निकै दिन भइसक्यो उठाउने कुरा चलेको। तर अझै ज्यूँका त्यू छ फोहोर। दिनदिनै त्यही फोहोर सुङ्‌दै-हेर्दै हिड्दाहिड्दा मलाई हरियोपरियो, मनमोहक दृश्य हेर्न मन लाग्यो। रमणीय स्थानमा आनन्दसँग केही बेर भएपनि बस्न मन लाग्यो। तर भनेजस्तो कहाँ हुन्छ र हैन? त्यसैले पहिले घुमिएका केही ठाउँहरु र त्यहाँका मनोरम प्रकृतिसँग रमाउँदै खिचेको तस्बीरहरुबाटै चित्त बुझाउने उपाय गरे। अनि कुटीमा ठेलीदिए केही तस्बीरहरुलाई। लेख्न पनि खासै मन लागेको छैन। त्यसैले 'टिरिक' लगाएको नि।

पर्यटकीय स्थल 'बन्दीपुर'को डाँडोबाट तलतिर नियाल्दाको दृश्य।

दोलखाको चरिकोट पुग्ने बेलाको 'चर्नावती' खोलामाथीको पुलमा बसेर छङ्छङ् बगेको सफा पानी हेर्दाको आनन्द, आह...।

ललितपुरको विशंखुनारायण मन्दिर छेउको सल्लाघारीको डाँडोमा सल्लाको सिर्रसिर् हावामा आरामले सुतेर आकाशतिर हेर्दाको क्षण।

ललितपुरको लुभु हुँदै उकालो उक्लेर लखतरान भा'बेला लाकुरीभञ्याङको डाँडामा सुस्ताउँदै Mount Everest हेर्दाको रमाइलो क्षण।

धुलीखेलबाट दोलालघाट जाने क्रममा बाटोमा कफीसँगै रमाउँदा पारीपटि देखिएको पाँचखालको भूभाग।

अब धेरै नहेरौ है? नत्र धेर खाँए चिनी पनि तीतो हुन्छ भनेझैँ होला फेरी। के विचार भो त अब? जाने हैन त तपाईहरु पनि आन्तरिक पर्यटनको मजा लिन?

गणतन्त्र महाउत्सव क्लिपिङ

बानेश्वरको सम्मेलन केन्द्र बाहिर हिजो (जेठ १५ गते)मनाइएको गणतन्त्र महाउत्सवमा घुमघाम गर्दाका केही क्लिपिङस्‌हरुः


अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्रबाहिर सतर्क पोजिसनमा तैनाथ प्रहरीहरु।

दिल-दिमागमा बसेको गणातन्त्रात्मक हर्षोउल्लास गालामा अक्षरस उतार्दै।

उत्साहित, बिन्दास अनि स्वतन्त्र हाँसोसाथ 'औपचारिक गणतन्त्र घोषणा'को पर्खाईमा।

गणातन्त्र जिन्दावाद! जिन्दावाद! जिन्दावाद! भन्दै रौसिइरहेका जमात।

सारङ्गी र मादलको धुनसँगै गणातान्त्रिक लोकभाकामा रमाइरहेका समूह।

Young Communist League का साँच्चीकै योङ कमरेडहरु, योङ मात्रै हो र निकै लजालु पनि पो त!

'हामी पनि YCL' यी नानीहरुलाई हेर्दा बुझ्नुपर्ने त्यही त होला नि!

साकेलाः एक नजर टुडीखेलतर्फ

बैशाख पुर्णिमाको दिनदेखि शुरु भएको साकेला उभौली पर्वले किरातीहरुमा बेग्लै रौनाक छाएको छ। त्यही रौनकलाई पछ्याउँने क्रममा गत शनिबार (जेठ ११ गते)म पनि पुगेको थिए- काठमाडौको मुटुमा रहेको टुडीखेलमा। जहाँ साकेला पर्वको उल्लासमय बातावरणमा रमाइरहेका थिए किरातीहरु। उम्रेदेखि खुम्रेसम्मका सबैजना भेला भइ रमाइलोसँग चाड मनाइरहेका थिए। त्यहाँ भएका केही क्रियाकलापतर्फ फेरीपनि एक नजर लगाईलिउँ न हामीसबै मिलेर, है त!

भद्रकालीनेरको आकाशे पुलबाट एक नजर लगाउँदा देखिएको दृश्य। लाग्छ कुनै गज्जबको मेला लागिरहेको छ- ठेलमठेल।

किराती संस्कारअनुरुप शिरमा फेटा पहिराएपछि एकअर्कोलाई ढोग्दै। राईहरुको प्रतिनिधि संगठन 'किरात राई यायोक्खा'द्वारा पाका किराती व्यक्तित्वहरुलाई सम्मान स्वरुप बृद्धहरुलाई फेटा र वृद्धाहरुलाई दोसल्ला ओढाइएको थियो।

साकेला लाङसिली (विशेषगरी खुट्टाको चाल र हाउभाउद्वारा नाचिने नाच)को भिडियो खिच्दै।

परम्परागत भेषाभूषा तथा गहनामा साकेला नाच्दै एक महिला। मेरो हेराईमा त बिछट्टै सुन्दर अनि मनमोहक पो देखिन्छिन् त हौ।
तालमा ताल मिलाउँदै। क्यूट बाच्चाले बजाएको ढोलको तालतर्फ ध्यान दिँदै साथ दिँदै गरेको अर्को ढोल बजाउँने युवा र नाच्दै गरेका युवतीहरु।
माहुरीको रानोलाई घेरेझैँ कमरेड प्रचण्डको आगमन हुनासाथ मान्छेहरु एक्कासी झुमिए। सबैजना निकै उत्साहित हुँदै उनीतर्फ बढ्न थाले। उनले ढोल बजाउँदै नाच्दै गर्दाको भीडभाड हो यो।

'प्रचण्डसँग नाच्ने धोको छ, आज नाचिएन भने कहिले पनि पाइदैन' भन्दै युवायुवतीहरु अगाडी बढ्दै थिए। त्यसै क्रममा कसैले खुट्टामा प्वाल पारीनै दिएझैँ नमिठोगरी टेकीदिए। बस्नु न उभिनू, चिच्याउनु न चुप बस्नु भए, अनि सास थुनेर चुपचाप भीड बाहिर निस्के। भीड छेउ निस्केर उभिँदा परम्परागत भेषभूषामा सजिएका ३ जना महिलाहरु एकअर्कोसँग कुराकानी गर्दैगरेका थिए- 'केटाकेटीहरुको बीचमा खुट्टा जोगाउनै साह्रो, यस्तो बेलामा पनि ज्यानमारा जुत्त-चप्पल लगाउछन्'। शुक्रबारको दिन मात्रै एउटा साथीले 'खुट्टा चाहीँ जोगाउनुहोला' भन्ने सल्लाह दिँदाखेरी 'म नाच्ने होइन नि' भनेको कुरा झ्वास्स सम्झिए। तर समग्रमा निकै रमाइलो थियो है।