कठै ती महाअभागी इडिपस!

साधा कपडा र रातो प्रकाशको सहयोगमा भोकमरी र महामारीले छट्‍पटाइरहेका मानिसहरुको करुण चित्रणले भरिभराउँ मञ्च। अभिमानले छाती फुल्याउँदै राजा इडिपस मञ्चको बीचमा उभिन्छन्। स्वर्गीय राजा लायसको हत्यारा पत्ता लगाउने, सिफ जनताको भलो चिताउने 'मसिहा'को रुपमा आफूलाई घोषणा गर्छन्। कथा अघि बढ्‍दै जान्छ। रहस्यको चिरफारमा रहस्यकै उदय हुन्छ। केन्द्रविन्दु स्वयं इडिपस भएको कुरा उनलाई थाहा छैन। उनी रहस्यको अन्त्यसम्म पुग्न आतुर छन्। जति जति रहस्यको पर्दाफास हुँदै जान्छ त्यति त्यति इडिपसको स्वाभिमान भत्किदै जान्छ। उनको दुर्भाग्यको सीमा फैलिदै जान्छ। अन्त्यमा उनी आफ्नै बाबुको हत्यारा र आमाको लोग्ने ठहरिन्छन्। आफ्नै आमाबाट सन्तान जन्माउने, नियतिको प्रहारमा परेका राजा, लोग्ने, पिता र हत्यारा सावित हुन्छन्। कठै इडिपस!

एथेन्सका महान नाटककार सोफोक्लिजको एक श्रेष्ठ र संसारकै सबैभन्दा वियोगान्त, शास्त्रीय ग्रीक नाटक 'इडिपस रेक्स'को कथा हो यो। नेपाली भाषा र कलाकारहरुको अभिनयमा यो नाटक काठमाडौंको नाट्यघर गुरुकूलमा मञ्चन भइरहेको छ यसबेला। प्राचीन युनान (ग्रीस)मा थिव नाउँको देश थियो। देशका राजा लायस र रानी योकाष्ठा थिए। तीर्थयात्रा गएको लायस डाँकाहरुद्वारा मारिएको खबर आउँछ। त्यहीबेला थिवमा सिंहको शरीर र मान्छेको टाउको भएकी राक्षसनीको आतंक मच्चिन्छ। हरेक व्यक्तिलाई प्रश्न सोध्थी। उत्तर दिन नसक्नेलाई मारिदिन्थी। राक्षसनीको प्रश्न थियो 'त्यो कुन प्राणी हो, जो विहान चार खुट्टा, दिउँसो दुई खुट्टा र साँझ तीन खुट्टाले हिँड्‍छ?'। त्यो प्राणी मानिस हो । जो विहान- वाल्यकालमा चार खुट्टा, दिउँसो- युवावस्थामा दुई खुट्टा र साँझ- बृद्धावस्थामा तीन खुट्टाले हिड्‍छ भन्ने सही उत्तर इडिपसले दिए।

घुम्दै थिव आइपुगेका इडिपसको उत्तरले राक्षसनीको अन्त्य हुन्छ। आतंक मुक्त बनाएवापत इडिपसलाई थिवका राजा बनाईयो । रानी योकाष्ठासँग विवाह गराइयो। उनीहरुका दुई छोरा/छोरी भए। केही वर्ष बित्दा नबित्दै देशमा अकाल, महामारीले हाहाकार मच्चियो। ठ्‍याक्कै यही अवस्थामा नेपाली भाषी इडिपस (सौगात मल्ल) मञ्चमा गौरवका साथ उभिन्छन्। रहस्यभित्र लुकेको आफ्नो दुर्भाग्यको पर्दाफास गर्दै नाटकलाई डोर्‍याउछन्। इडिपसको भूमिकामा सौगात मल्लको अभिनय बेजोड छ। रानीको आत्महत्या र राजाले आँखा फोडेको दृश्य सुसारेको हाउभाउमा देखाइएको छ। दर्दनाक हाउभाउद्वारा सरिता गिरी दर्शकको मन जित्न सफल छिन्। रानी योकाष्ठाको भूमिकामा अरुणा कार्की, राजाको सहयोगी क्रियोनमा प्रविण खतिवडा, अन्धो ज्योतिषी टायरेसियसमा राजकुमार पुडासैनीको अभिनय रहेको छ। अन्य कोरस भूमिकामा रामहरि ढकाल, कमलमणि नेपाल, विष्णुभक्त फुयाल, पशुपति राई, रविन्द्रसिंह बानियाँ, सरस्वती चौधरी, विपिन कार्की र सजन थापामगरको अभिनय रहेको छ।

भाग्यवादमा आधारित वियोगान्त यो नाटकको पृष्ठभूमि पृथक छ। केही समय पहिल्यै जेठो छोरोद्वारा राजा लायसको हत्या हुने र आफ्नै आमा (रानी योकाष्ठा)सँग उसको विहे हुने भविष्यवाणी हुन्छ। श्राप लागेको छोरा जन्मिनासाथ हत्कडी लगाएर गोठालोलार्इ बच्चा मार्ने आदेश दिइन्छ। गोठालोको ममताले बच्चा बाँच्छ। र, छिमेकी देशको निसन्तान राजारानीका सन्तानको रुपमा राजकुमार बन्छ। भविष्यवाणी टार्न इडिपस देश छाडेर भाग्दै हिड्‍छ। त्यहीबेला अचानक जंगलको बाटोमा 'बाटो छोड्‍' भन्दै हप्काउँने तीर्थयात्रीको रुपमा उसले आफ्नै जन्म दिने बाबु मार्छ। दुर्भाग्यको ढोका खुल्छ यहिबाट। श्राप छल्ने भरमग्दुर प्रयासमा डटेका इडिपस पाइलैपिच्छे त्यही भुमरीमा फस्फै फस्दै जान्छन्। नियतिको त्रासदीपूर्ण खेल, अन्त्यमा सबै रहस्य खुल्छ। पीडा र आत्माग्लानीले छट्‍पटिदै 'लोग्नेबाट लोग्ने जन्माउँने र छोराबाट छोरा जन्माउँने' रानी योकाष्ठा झुण्डिएर मर्छिन्। निर्मम तरिकाले योकाष्ठाकै सुनको काँटाले आफ्नो आँखा रोपेर अन्धो बन्छन् इडिपस। र, स्वनिर्वासित हुन्छन्। तर शरिर र आत्माभित्रै रहेको पापबोध, पीडाबोधको जालोबाट मुक्त हुनै सक्तैनन्।

संस्कृति कला प्रदर्शनीका कलाहरु

आज म साथीहरुलाई चित्रकला प्रदर्शनीतर्फ भ्रमणमा लैजादैछु। बबरमहलस्थित कला परिषदका हलका भित्ताभरि किराँत संस्कृतिमा आधारित चित्रहरु झुण्डिएका। जहाँ किराँती सृष्टिकर्ता तथा किराँतीहरुको इष्ट देवता सुम्निमा पारुहाङका अनेक रुप, किराँती रहनसहन, परम्परा, जीवनशैलीलाई चित्रमा उतारिएको देख्न सकिन्थ्यो। असार २५ (जुलाई ९) देखि ३० सम्म उक्त चित्रकला प्रदर्शनी चलेको थियो। २४ जना किराती कलाकारहरुको सक्रियतामा विभिन्न शिर्षकका लगभग ४८ ओटा चित्रहरु प्रदर्शनीमा राखिएको थियो। "किरात ललितकला समाज"ले आयोजना गरेको संस्कृति कला प्रदर्शनीमा राखिएका चित्रहरुले किराँतीहरुको संस्कार/चाड, जनजीवन तथा पृष्ठभूमिलाई जीवित राखेको अनुभूति दिन्थ्यो। किराँतीहरुको नियतिलाई समेत चित्रमा उनिएको देखिन्थ्यो। किराँतीको नियति बनेको लाहुरे संस्कृतिलाई कलात्मक ढाँचामा उतारिएको एउटा कला थियो। त्यसतर्फ इशारा गर्दै कलाकार रतनकुमार राईले आगन्तुक (मलगायत अरु)को राय जान्न खोज्नुभोः 'यो कलाको के माने होला तपाईको नजरमा? किन हुपसियो लगाइयो होला? अथवा यो कलालाई हेर्दा के गर्या होला यस्तो भन्ने होला?' साँच्चै नै प्रदर्शनीमा राखिएका चित्रकलामा धेरै कुराहरु समेटिएको थियो। क्यामेरामा कैद गरेरको चित्रहरुमध्येका केही चित्रहरु हेरौ अहिलेलाई।

ऊन कात्दै गरेको किराती महिला। अहिले राडी पाखी बुन्ने, तान बुन्नेलगायतका किरातीहरुका मौलिक सीपहरु लोप हुँदै गइरहेको अवस्था छ।

कलाकारको सृजनशीलताः रुखको टोड्कामा बसको सुम्निमा।

कलाकार रतन कुमार राई आफ्नो चित्रमा उठेको जिज्ञासाप्रति जानकारी दिँदै।

कलाकारको कलाकारिताः किराती ईष्टदेवता सुम्निमा र पारुहाङ।

यो चित्रमा के देखिन्छ? राम्ररी हेर्नुस् है। घ्याम्पोभित्रको किराती संसार बाहिरी संसारबाट बिल्कुलै बेखबर! बिन्दास घ्याम्पो संस्कृति!

जन्मदेखि मरणसम्मको किराती संस्कारमा नभई नहुने जाँड छान्दै किराती महिला। यो भन्दा माथिको चित्रले किराती संस्कारभित्र झाँगिएको राजनीतिक तथा कुटनीतिक तिक्ततालाई मार्मिक रुपमा उधिनेको छ। तर यो चित्रले किराती मौलिक संस्कारको सुन्दर रुप बोकेको छ।

यो चित्रमा खुट्टा तान्ने प्रवृत्तिलाई कलात्मक ढंगमा देखाइएको छ। र यो प्रवृत्ति हरेक ठाउँ, वर्ग, जाती, समुदायमा पाइन्छ।

नोटः कलाकार स्वयंले माथिका चित्रहरुमा शिर्षक राखेको भएपनि मैले मेरै अनुरुप यहाँ क्याप्सन राखिदिएको छु। उक्त चित्रकला प्रदर्शनीका कलाकारहरुः अर्जुन खालिङ, किरणकुमार सिगु, धनबहादुर याक्खा, रतनकुमार राई, शान्तकुमार राई, प्रतिमा राई, टेकबीर मुखिया,टीकाबीर राई, टारजंग साङपाङ, पूर्णकुमार राई, सञ्जय बान्तवा, नबेन्द्र लिम्बु, दीपेन्द्र राई, रामकुमार चाम्लिङ, विवेक मुकारुङ, टीकामाया राई, मेखबहादुर लिम्बु, रन्जली राई, नारदमणि हार्तम्छाली, नीरबहादुर याक्खा, सिक्तन राई, बिनिता इजम, लेखबिक्रम राई र हेमसेन जबेगू रहेका छन्।

कुटीको कैलाश अर्कै कुटीमा छिर्दा...

हामी कुटीको छेउछाउ सम्म पुग्यौँ। असजिलो लाग्दालाग्दै पनि यसो चियाएर हेर्यौँ। चियाउँदाखेरी एकजना आधावैसे देखिने कपाल पालेको लोग्नेमान्छे कालो कपडाको धोती मात्रै बेरेर ब्वाङ ब्वाङ धुवाँ उडाउर हुक्का तान्दै गरेको देखियो। साथीले भन्योः यो ठाउँ त डेन्जर जस्तो छ है, अब फर्किउँ। साँचै नै हुस्सु लागेको याम थियो। कुटीको शिरबाट धुवाँ निस्केको देखिन्थ्यो। बेलाबेलामा मान्छेको खल्याङबल्याङ आवाज झिनो आवाजमा सुनिन्थ्यो। त्यत्तिकैमा हामी जुन बाटो झरेका थियौ त्यही बाटो उकालो चढ्यौँ। केही महिनाअघि म त्यही गुफा छेउछाउ गए। बाग्मति नदीको किनारलाई माथि उठाएर गुफामा आउने-जाने बाटो बनाउने कार्य भइरहेको थियो त्यसबेला। मोबाइलबाट मैले फोटो खिचे। तर त्यसबेला पनि गुफाभित्र गइएन। अचानक हिजो दुईजना साथीहरुलाई मैले त्यहाँ पुर्याए- मर्निङ वाक र पशुपति दर्शनको बहानामा।

म कुरा गर्दैछु पशुपतिनाथ मन्दिर र कैलाश डाँडाको आडैमा रहेको सातगुफा नामले पुकारिने स-साना गुफाको बारेमा। जुन कैलाश डाँडाबाट मृगस्थली जंगलतर्फ हेर्दा तल बाग्मतितिर जाने खुड्किला बाटो हुँदै झर्नुपर्छ। र अहिले पशुपतिको कलीको मूर्ति भएको बाटोबाट सोझै जान मिल्ने सजिलो बाटो पनि बनाइसकिएको रहेछ (दिशाङ्कन गर्ने खुबी नभएकोले यसरी व्यक्त गर्दैछु। नबुझिएको खण्डमा माफ पाउँ है)। त्यहाँ रहेको सातवटा गुफाहरुमध्ये एकाधमा प्रवेश निषेध रहेछ। जहाँ जहाँ पस्न पाइन्छ ती गुफाहरुमा पसेर, गुफाका बासिन्दासँग गफ गरेर फर्कियौ हामी। हामी बाँचेकै संसारको एउटा अंश थियो त्यहाँ।

गुफाको मुखैमा गएर सूर्यको प्रतिबिम्ब अंकित सानो द्वारलाई समाएर 'भित्र पस्न मिल्छ?' भन्दै म सोध्छु। साथीहरु अप्ठ्यारो मान्दै अलिक पर उभिएका थिएँ। तैपनि म उनीहरुकै उपस्थितिलाई आड मानेर गुफाभित्र छिर्ने साहस गर्दैछु। बाहिरबाट हेर्दा भित्र अँध्यारोमा एउटा दियो पिलपिल बलेकोबाहेक केही देखिन्नथ्यो। तर मेरो मोबाइलबाट खिचेको यो तस्बीरमा त्यो दियो देखिएन। मान्छे खोकेको आवाज सुनेर मैले अनुमति मागेको थिएँ। 'किन नमिल्नु' बृद्ध आवाजले अनुमति दिएपछि म छाम्‌छाम्‌ छुम्‌छुम् गर्दै भित्र छिरे। गुफाभित्र आगन्तुक बस्ने ठाउँ पनि रहेछ। ती बृद्धको संसार त्यही गुफा रहेछ। गुफाभित्र लक्ष्मीको मूर्ति बीचमा छेउछेउमा हनुमान र गणेशको मूर्ति उभिएका थिएँ। त्यही लक्ष्मीको अघि राखिएको पालाको दियो पिलपिलाएको रहेछ। भित्र बस्दै जाँदा सबै कुरा स्पष्ट देखिन थाल्यो। वरपर नियालेर हेर्यौ। साढे पाँच फिटजति अग्लो उक्त गुफाभित्र चकले मन्त्रहरु कोरिएको थियो। कहिलेकाहीँ विदेशीहरुले पनि ध्यान गर्न आउने गरेको जानकारी उक्त गुफामा बस्ने बृद्धले दिए। कोही कोही त सिर्फ गाँजा खानकै लागि भएपनि गुफामा बस्ने गरेको पनि सोही बृद्धबाट थाहा पाइयो। त्यहाँ बस्दाबस्दै तीनजना पुरुष स्वर सुनियो। पहिलो 'यहाँभित्र त मान्छे बोलेको झैँ सुनिन्छ नि', दोस्रो 'चप्पल बाहिरै छ नि त। हामी नि एकपल्ट हेर्ने कि?', तेस्रो, 'भो भो फर्किउँ'। सायद संकोच र असजिलोपन लिएर उनीहरु फर्किए। हामी चाहि गफ गर्दै निकैबेर बस्यौँ।

त्यसपछि अन्य गुफातिर लाग्यौँ। त्यहाँ हरेक गुफाको आ-आफ्नै संरक्षक र हेरचाह गर्ने मान्छे रहेछन्। साथै हरेक गुफामा कुनै न कुनै भगवान्‌को मूर्ति पनि। कुनै गुफा सोझै छिर्नपर्ने। कोही चाही ओरालो झरेर छिर्नपर्ने। केही गुफाभित्र ध्यान गर्नको लागि राम्रो व्यवस्था गरिएको थियो। काठ, पराल या खोसेल्टाको पीरा अनि चकटीहरु बस्न मिल्ने दुरीमा राखिएको। हरेक गुफाभित्र बिना आकारका ढुंगाहरुलाई देवता मानेर पूजिएको देखिन्थ्यो।

टाइगर बाबाको अनुमति लिएर गुफाको संरक्षक बन्न पाइने रहेछ। टाइगर बाबा जो एकपल्ट निकै चर्चामा पनि आएका थिएँ। उनी मांसाहारी रहेछन्। छ महिना सिर्फ हावा मात्रै खाएर बाँच्छन् रे अनि छ महिना मासु। त्यसैले पनि उनी टाइगर बाबाको उपनामले चिनिएका होलान्। हाल चाहि टाइगर बाबाको अनुयायीको रुपमा रहेका 'महाराज' सम्बोधनले पुकारिने एकजना आधाबैसे व्यक्ति रहेछन्। लामा कपाल, कालो कपडाको धोती बेरेका, निधारमा कालो टीका लगाएका। उनी मात्रै बस्ने गरेको भन्ने थाहा हुने एउटा बस्ने आसन। आसनसँगैको भित्तामा मान्छेको खोपडी अनि निकै पुराना देखिने त्रिशुल, रुद्राक्षको मालालगायतका चीजहरु थिएँ। आसन अगाडि धप्‌धपी आगोको राप भएको चुल्हो, जहाँ बडेमानको अगुल्टो झोँसिएको थियो। यो तस्बीरमा देखिएको गुफाभन्दा केही माथि उक्लेपछि महाराज बस्ने आसन र मैले माथि उल्लेख गरेको सबैचीज देख्न पाइन्छ। साथै ध्यान गर्ने अर्को गुफा पनि। बिहानीपखको समय। हामी पुग्दा ती महाराज पलेटी कसेर केही मन्त्र मनमनै फलाक्दै थिएँ। केहीबेरमै उनले आँखा खोले। अनि पलेटी कसेरै गाँजा तान्न थाले। उनलाई गाँजा तान्न तयार पारीदिने अर्का दुईजना सहयोगी थिए।

महाराजलाई म बेलाबेलामा प्रश्न सोध्थे। महाराज चुपचाप छन्। ती दुईजनामध्ये घरी एकले घरी अर्कोले उत्तर दिन्थे। कुरा लम्ब्याउने मन नभएर होला 'महाराजलाई यस्तो कुरामा चासो नै छैन' भन्थे। घरी उत्तरै दिँदैनथे। तर बीचबीचमा महाराज अनि गाँजाको प्रशंसा गर्न चुक्दैनथे। ती सहयोगीहरुले हामीलाई चिया खाएरै जाने अनुरोध गरे। शुरुमा पसेको गुफाभित्र बृद्धसँग गफिदा जुन खालको निर्धक्कपना या विश्वास थियो त्यो अहिले हराएको थियो हामी तीनैजनामा। तैपनि उनीहरुको अनुरोधलाई स्वीकार्दै हामीले चिया खायौँ अनि त्यहाँबाट बाटो लाग्यौ। फर्किदै गर्दा बाटोमा एउटा साथी आफ्नो संकोच र त्रास व्यक्त गर्दैथियो 'चियामा त्यस्तो केही त हालेर दिएन होला नि? मलाई त कस्तो झुम्म भएर आयो'। अर्का पुरुष साथीले भने 'पहिले कहिले गाँजा चाखेको या त्यसको गन्ध सुँघेको थियो?', 'छैन', 'गाँजाको गन्धले त्यसो भाको हो। चिया त हाम्रै आँखा अगाडी बनाएर देको हैन र?' हामीलाई आश्वास्त पार्दै उनले भने।

५ वर्ष जति अगाडि होला घुम्दै गर्दा पहिलोपल्ट म त्यस गुफाको आसपास पुगेको। त्यहाँ गुफा या भिरको भित्तमा अडिएको मान्छे बस्ने कुटी होलान् भन्ने कल्पना नै थिएन। त्यसैले म आश्चर्यमा परे त्यसबेला। त्यसबेला त्यहाँ देखिएका कुटीहरुभित्र छिर्ने आँट थिएन ममा। न त मसँगै हिडेको साथीको नै थियो। भित्तामा टाँसिएका स-सानो प्वालझैँ देखिने द्वारबाट फुत्त फुत्त मान्छे बाहिर भित्र गरेको देखिन्थ्यो। यहाँ नि हामीजस्तै मान्छे बस्दा रहेछन् भन्ने लाग्यो त्यसबेला। साधारण कल्पना या सोचाईमा त्यहाँ भयंकर लट्टाधारी साधुबाबा- जो रहनसहन या लवाईखवाईमा हामी भन्दा पृथक हुन्छन्,हरु बस्दाहुन् भन्ने थियो। जो नितान्तै शान्त र एक्लो जीवन यापन गर्न अभ्यस्त भएका हुन्छन्। जो त्यतिबेला अनेकओली अनुमान गर्दै एकआपसमा कुराकानी गर्दै टाढैबाट हेरेर फर्कियौँ। तर त्यसपछिको दिनमा पनि कुटीभित्र के रहेछ भन्ने कौतुहलता मनमा छँदैथियो। र बेलाबेलामा ती पहरामा टाँसिएका गुफाहरुको आसपास गएर जिज्ञासु भएर हेर्थे। पहिलोपल्ट गुफाभित्र छिरियो र केही हदसम्म जिज्ञासा मेटियो।